Língua guiláqui

(Redirecionado de Língua guilaqui)
Guiláqui

گیلکی Giləki

Falado(a) em: Irã, Guilão
Região: litoral sudoeste do mar Cáspio
Total de falantes: 3,3 milhões (1993)
Família: Indo-europeia
 Indo-Iraniana
  Iraniana
   Ocidental
    Noroeste
     Caspiana
      Guiláqui
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---
ISO 639-3: glk

A língua guiláqui,[1] ou gilaki, é um idioma caspiano, falado pelos guiláquis. Está classificado dentre as línguas iranianas do noroeste e falada na província de Guilão, Irã.[2][3] O guiláqui é muito relacionado à língua mazandarani, havendo muita similaridade entre seus vocabulários.

Dialetos editar

A língua apresenta três dialetos. Os falantes dos dialetos ocidental e oriental estão separados pelo Rio Sefid

  • Guiláqui ocidental
  • Guiláqui oriental
  • Galeshi (nas montanhas).

Comparações editar

  • Exemplo de possessivo (Subst.-subst.): em guiláqui ocidental: məhin zakan (Filhos de Mæhin) (Bæče-ha-ye Mæhin em língua persa), Baγi gulan (Jardim de flores) (Gol-ha-ye Baγem Persa. Em guiláqui oriental: Xirsi Kuti (filhote de urso) (Bæč-e Xers em persa).
  • Exemplo de modificação por adjetivo: em guiláqui ocidental: pilla-yi zakan (criança grande), Surx gul (flor vermelha). Guiláqui oriental: Sərd aw (água fria) (ɑb-e særd em Persa), kul čaqu (faca afiada) (čaqu-ye Tizem persa).

Amostra de vocabulário editar

Guiláqui Português Persa Persa transliterado
dim rosto روی/چهره ruy/čehreh
zäy bebê/criança کودک/بچه kudak/bačeh
baba avôr پدربزرگ pedar bozorg
zəmat tempo زمان zamān
mərdə per pai do marido پدرشوهر pedar šohar
kerk/murgh galinha مرغ خانگی morgh xānegi
gäb vaca گاو gāv
buĵor / jor para cima بالا bālā
roĵä/kiĵi/setarə estrela ستاره setāreh
kor/kiĵä/kilka/läku menina دختر doxtar
rey/rikä/ri menino پسر pesar
putär formiga مورچه murčeh
siftäl=garzak abelha زنبور zanbur
piča gato(a) گربه/پیشی gorbeh/piši
nesä sombra سایه sāyeh
vargadån pendurar آویزان کردن/آویختن āvixtan/āvizān kardan
pilə=pila grande بزرگ bozorg
zak/zay criança بچه bačeh
per pai پدر pedar
kåråš=kereš escrever no solo کشیدن به دنبال be donbal kešidan
fuduštån chupar مکیدن makidan
vastån apetite ou desejo اشتها و میل eštehā o meyl
šondån gotejar de líquidos ریختن مایعات rixtan-e māyeāt
lisk lúbrico ليز / سور liz/sor
kərč frágil ترد و شکننده tord o šekanandeh
där árvore دار و درخت dār o deraxt
malĵå, čičini pardal گنجشک gonješk
bušu ir برو boro
fegir tome com as mãos بگیر begir
fegir or fengir não tome com as mãos نگیر nagir
purd ponte پل pol
si pedra, montanha کوه و سنگ kuh o sang
kenes toque تماس tamās
morghanə ovo تخم مرغ toxm-e morgh
lanti serpente مار mār
picha gato گربه gorbeh
kəlach corvo کلاغ kalāgh
gərmalət pimenta فلفل felfel
pamador tomate گوجه فرنگی gojeh-ye farangi
vatərkəssən explodir ترکیدن terkidan
šime šin para ti برای شما barāye šomā
mi šin para mim برای من barāye man
kiškazay frango جوجه jujeh
vərza boi گاو نر gāv-e nar
leše vaca گاو ماده gāv-e māddeh
jir / bijir para baixo پائین pā'in
luchan piscar چشمک češmak
bəjar plantação de arroz مزرعه برنج mazra'e-ye berenj
vachukastan subir, escalar بالا رفتن bālā raftan

Comparação com Curdo editar

Guiláqui Português Curdo
zay/zak bebê/criança zarok
ĵor para cima jor/jûr
kiĵa/kilka menina kîj
daar árvore dar
bošu ir biçe
purd ponte pird
zama noivo zawa
kaft derrubar keft/kewt

Fonologia editar

O guiláqui tem as mesmas consoantes do persa, mas as vogais diferem. Aqui temos uma tabela com a correspondência para o guiláqui ocidental de Rasht , variante usada:

Guiláqui Persa Exemplo (guiláqui)
i e ki.tab
e(ː) , /ei seb
ə æ, e mən
a zai
ɒ (talvez alofônico) lɒ.nə
o , /ɔ d͡ʒoɾ
u o/ ɡul

Consoantes editar

Consoantes guiláqui
  labial alveolar post-alveolar velar glottal
 oclusivas surdas p t t͡ʃ k ʔ
 oclusivsa sonoras b d d͡ʒ ɡ  
 fricativas surdas f s ʃ x h
 fricativas sonoras v z ʒ ɣ  
 nasais m n      
 líquidas   l, ɾ      
 glides     j    

Escrita editar

A língua guiláqui usa a escrita árabe com 48 letras e diacríticos[4], sendo 13 com função de vogais.

Verbos editar

O sistema de verbos em guiláqui é muito similar ao da língua Persa. Todos os infinitivos terminam em -tən/-dən ou em -V:n, senso V uma vogal longa (da contração do original *-Vdən). A raiz do presente é usualmente relacionada ao infinitivo e a raiz do passado é simplesmente o infinitivo sem -ən ou -n (no caso de raízes com vogal).

Presente editar

A partir do infinitivo dín, "ver", toma-se a raiz do presente - din-.

Indicativo editar

Adicionam-se terminações de pessoa à raiz.

Singular Plural
dinəm diním(i)
diní diníd(i)
diné diníd(i)

Subjuntivo editar

O presente do subjuntivo é formado pelo prefixo formed with the prefix bí-, bú-, ou bə- (depende da vogal da raiz) adicionado ao presente do indicativo. O /e/ final se neutraliza emo /ə/na 3ª do singular e no plural falta sempre ol /i/ final.

Singular Plural
bídinəm bídinim
bídini bídinid
bídinə bídinid

A forma negativa desses dois “presentes” é formada do mesmo modo, porém com um n- em lugar de b- no subjuntivo.

Passado editar

Pretérito editar

De xurdən, "comer", toma-se a raiz perfeita xurd. Essa é adicionada a finais pessoais não acentuados e o prefixo não acentuado b- prefix (ou acentuado n- para negação):

Singular Plural
buxúrdəm buxúrdim(i)
buxúrdi buxúrdid(i)
buxúrdə buxúrdid(i)

Imperfeito editar

O imperfeito é formado como o que era originalmente o sufixo -i:

xúrdim xúrdim(i)
xúrdi xúrdid(i)
xúrdi xúrdid(i)

Mais que perfeito editar

O mais que perfeito não é simples, é uma parafrase formada pelo verbo bon, "ser" mais o particípio passado, o qual é formado pela raiz do perfeito + ə (assimilado para ser i ou u). A acentuação pode cair na última sílaba do particípio ou mesmo na própria raiz:

Singular Plural
buxurdə bum buxurdə bim
buxurdə bi buxurdə bid
buxurdə bu buxurdə bid

Subjuntivo editar

Uma curiosa inovação do guiláqui ocidental é o passado subjuntivo, formado pelo (artificial) imperfeito de bon+ particípio passado:

Singular Plural
bidé bim bidé bim
bidé bi bidé bid
bidé be/bi bidé bid

Essa forma é encontrada em “protasis” e “apodosis” de condições irreais: mən agə Əkbəra bidé bim, xušhal bubosti bim, "Se eu tivesse visto Akbar, eu teria sido feliz.".

Progressivo editar

Há duas construções perifrásicas muito comuns. Do infinitivo šon, "ir", temos:

Presente progressivo editar

Singular Plural
šón darəm šón darim
šón dari šón darid
šón darə šón darid

Passado Progressivo editar

Singular Plural
šón də/du bum šón də/di bim
šón də/di bi šón də/di bid
šón də/du bu šón də/di bid

Verbos compostos editar

Há muitos verbos compostos em guiláqui, cujas formas diferem ligeiramente dos verbos simples. O mais notável disso é que bV- nunca leva prefixo na raiz e o prefixo negativ nV-pode funcinar como um infixo -n-, aparecendo entre o prefixo e a raiz. Assim, de fagiftən, "atingirt", chegamos ao presente do indicativo fagirəm, mas ao presente subjunctivo fágirəm, sendo o negativo de ambos faángirəm ou fanígirəm. O mesmo vale para as formas negativa dos tempo passados: fángiftəm ou fanígiftəm.

Substantivos, casos editar

O guiláqui usa uma combinação de sufixos quasei-caso e postposições para fazer a função que muitos particípios e preposições fazem em Persa e nas línguas europeias.

Casos editar

Há essencialmente três "casos gramaticais" em guiláqui, o nominativo (sem nenhuma “marcação”), o genitivo e o acusativo. A forma acusativa é muitas vezes usada para expressar um simples objeto indireto, além do objeto direto. Um substantivo no Genitivo vem sempre antes do substativo modificado.. Esses "casos", assim como em língua Persa (“ra”), são simplesmente partículas.

Substantivos editar

For the word "per", father, we have:

Singular Plural
Nom per perán
Acu pera perána
Gen perə peránə

O Genitivo pode mudar para -i, principalmente diante de certas postposições.

Pronomes editar

A 1ª e a 2ª pessoas apresentam formas especiais:

Singular Plural
Nom mən amán
Acu məra amána
Gen mi amí
Singular Plural
Nom tu šumán
Acu təra šumána
Gen ti šimí

Os pronomes da 3ª pessoa (demonstrativos) são regulares: /un/, /u.ˈʃan/, /i.ˈʃan/

Postposições editar

With the genitive can be combined many postpositions. Examples:

Guiilaqui Português
re para
həmra com
ĵa tanto, do que (comparações)
mian em
ĵor sobre
ĵir sob
ru no alto de

Os pronomes pessoais têm formas especiais com "-re": mere, tere, etc.

Adjetivos editar

Os adjetivos guiláqui vêm antes do substantivo modificado e podem apresentar terminação de "caso genitivo" -ə/-i, mas não concordam com os substantivos modificados.

Notas editar

  1. Grande enciclopédia portuguesa e brasileira. 5. [S.l.]: Editorial Enciclopédia. 1981. p. 606 
  2. Coon, "Iran:Demography and Ethnography" in Encyclopedia of Islam, Volume IV, E.J. Brill, pp. 10,8. Excerpt: "The Lurs speak an aberrant form of Archaic Persian" See maps also on page 10 for distribution of Persian languages and dialect
  3. Kathryn M. Coughlin, "Muslim cultures today: a reference guide," Greenwood Publishing Group, 2006. p. 89: "...Iranians speak Persian or a Persian dialect such as Gilaki or Mazandarani"
  4. [http://www.omniglot.com/writing/gilaki.htm Escrita árabe para guiláqui conf. Omniglot.com

Bibliografia editar

  • Christensen, Arthur Emanuel. 1930. Dialect Guiläki de Recht [The Gilaki dialect of Rasht]. In Contributions à la dialectologie iranienne. Series: Kgl. danske videnskabernes selskab. Historisk-filologiske meddelelser; 17, 2. (translated into Persian 1995)
  • Purriyahi, Masud. 1971. Barresi-ye dastur-e guyesh-e Gilaki-ye Rasht [A Grammatical Study of the Gilaki dialect of Rasht]. Dissertation, Tehran University.
  • Sartippur, Jahangir. 1990/1369 A.P. Vižegihā-ye Dasturi va Farhang-e vāžehā-ye Gilaki [Grammatical Characteristics and Glossary of Gilaki]. Rasht: Nashr-e Gilakan. Dictionary.
  • Shokri, Giti. 1998. Māzi-ye Naqli dar Guyeshhā-ye Gilaki va Mazandarāni [Present perfect in Gilani and Mazandarāni Dialects]. Nāme-ye Farhangestān 4(4(16)):59–69. (quarterly journal of Iranian Academy of Persian Language and Literature) Article abstract in English.

Referências externas editar