Xipaia
Outros nomes:Shipaja, Xipaya
Falado(a) em: Pará,
baixo Rio Xingú[1]
Total de falantes: 2[1]
Família: Tupi
 Juruna
  Xipaia
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---
ISO 639-3: xiy

O xipaia é uma língua da família juruna, do tronco Tupi, utilizado pelo grupo étnico homônimo.

Grande parte dos xipaias hoje fala o português, sendo que apenas alguns idosos na cidade de Altamira ainda sabem a língua.[2]

Como houve uma época em que foram forçados a migrar para a terra dos Caiapós, muitos deles sabem se comunicar na Língua caiapó (Tronco macro-jê), contudo não é uma prática rotineira.

Fonologia editar

Os fonemas consonantais do Xipaya (Fargetti e Rodrigues 2008):[3]

p t k
b d
m n
s ʃ h
z
ɽ
w j

Vocabulário editar

Vocabulário "chipaya" (xipaya) recolhido por Emilie Snethlage (1913):[4][5]

Português Xipaya
cabeça tabá
cabelo sauké
olho zeá
nariz yamaguá
boca kachimá
dente a-i-á
orelha enchiúka
braço maké
mão uvuá
dedo malachá
perna kinsá
unha malachá-arapupú
pescoço siniú, sinyú
peito namá
água iiá
fogo achí
pau ipá
chuva maná
sol kuaradé
lua manteká
estrela ninimbúia
pedra kuapasá
cachoeira fo
morro toá
ilha iakaná, yakaná
noite kamandé
praia tayayá
mata bachikáda
homem sanapú
mulher sidyá
pequena criança m(u)á-m(u)á
rapaz sanapú
rapariga (pequena) didya-saua-ü
pai papá
mãe diá, dyá
chefe techá
pajé pajé
cristão sealanguá
maloca koará
rede (para dormir) yambatá
corda da rede bata-namá
cesto ará
cuia chiá
panela tem-tem
baú patoá
terçado mantípa
machado putá-pá
faca kuapá
canivete kuapá chinchin
tesoura kerkerpá
pilão iniá
colher karachó
serra kurarabó
cana flecha ariná
flecha empenada, para aves e macacos tukaja
flecha (lisa) para peixe kumaripá
espingarda fukápa
rifle rumarú
vestido lutí
chapéu puisá
chinela sapató
fio iautipá
conta (de vidro) kanimá
anel bahiá
pulseira unatá
tabaco putimá-tá
folha de tabaco putimá
remédio uapá
querosene deká
sal kedé
farinha asá
banana pakoá
castanha-do-pará iniá
canoa posá
tolda kidyáp
remo kutapá
vara botoká
cuatá miapá
guariba uará
macaco-prego yapáruma, parumá
cuxiú korayáya
uapuçá (sauá) komatiná, yumatiná
macaco-de-cheiro (jurupari) karimã
quati (kurí), avuí
lontra diabu(i)vá
onça apumamá
cutia kurí
paca bóe, boí
capivara atá
veado foá, afoá
anta masaká, masahá
sauim (sagüi) mitá
furão apuyauí
quatipuru tukunú
coelho nakurú
queixada fozá
caititu yakumbí
pássaro kará
pena sebá
bico kuapá-yambéla
cauda iwoa-tápa
surucuá pakurú-kurú
araçari makatipá
quiriri kururutú
papagaio kóli-kolí
arara aráu
araruna árau-ará
galinha yarakudí
mutum (Crax fasciolata) takú, afaripá
jacu tarakoán, karukauá
jacamim kamboré, kaurí
coruja ikú
gavião-real ekóro-bubú
urubu-rei orokurí
maguari kán-kán
passarão (jaburu-moleque) nanuré
tuiuiú akureú
inhambu nyonyoruká
jacaré yakaré
jabuti yakuraré
tartaruga fúra-pupú
tracajá fói
ovos de tracajá takari-diá
camaleão kamanbaré
carapanã purí
borboleta masórosoró
galho asápa
folha pasopá
palha de palmeira aranyapá
cedro basákiva
longe dión
perto kapón
quente koxó
frio takó
morto iniá
vivo táio, táyo
pequeno chin chin
preto tanikí
branco kapí
encarnado kapururí
verde meá
amarelo iuchí
azul akeakeá
grosso (fio grosso) siorapupú
sim umbá
não exié
vamos tahé
vamos dormir zia-hé
onde queres dormir? oerxuta imá kutá
quero beber osé yauatá
quero água i-asaná
quero comer tu kasaná
estou com fome batá-kumá
estou doente kanimá diadyuná
vamos depressa tahé paténe
vamos devagarinho pudá kuritá
tenho medo siní
morrer iniá
matar abagua
caçar bachikáese
pescar bachikewó
matar peixes chitabágo

Bibliografia editar

  • RODRIGUES, C. L. R. Etude morphosyntaxique de la langue Xipaya (Brésil). 1995. 274f. Thèse (Doctorat en Linguistique)- U. F. R. Lettres, Arts et Cinéma, Université Paris VII, Paris, 1995.
  • RODRIGUES, C. L. R. Langue Xipaya: étude phonologique. 1990. 40f. Dissertação (Master en linguistique)-U. F. R. Lettres, Arts et Cinéma ,Université Paris VII, Paris, 1990.

Referências

  1. a b Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online version.
  2. Línguas do eu sozinho, Revista Língua Portuguesa, acessada em 14 de abril de 2013.
  3. Fargetti, Cristina Martins; Carmen L. Reis Rodrigues. 2008. Consoantes do xipaya e do juruna - uma comparação em busca do proto-sistema. Alfa, São Paulo, 52 (2): 535-563, 2008. (PDF)
  4. SNETHLAGE, Emilia. Vocabulario comparativo dos indios Chipaya e Curuahé. Boletim do Museu Goeldi (Museu Paraense) de Historia Natural e Ethnographia, Belém, 1913, v. VII (1910), p. 93-9.
  5. Vocabulário dos índios "Chipaya" apanhado pela Dra. Emilia Snethlage (1909). Site Línguas Indígenas Brasileiras, de Renato Nicolai.
  • RODRIGUES, Carmem Lúcia. Estude morphosyntaxique de la langue xipaya. Tese de doutorado, 1995.

Ligações externas editar

  • Vocabulário chipaya - SNETHLAGE, Emilia. Vocabulario comparativo dos indios Chipaya e Curuahé. Boletim do Museu Goeldi (Museu Paraense) de Historia Natural e Ethnographia, Belém, 1913, v. VII (1910), p. 93-9.