Línguas Sioux (Sioux–Catawban)
Falado(a) em: Estados Unidos, Canadá
Região: centro da América do Norte
Total de falantes:
Família: Uma das famílias primárias do mundo
 Línguas Sioux (Sioux–Catawban)
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: sio

Sioux ou Sioux–Catawban é uma família linguística da América do Norte primariamente localizada nas Grandes Planícies, nos vales dos rios Ohio e Mississipi e no sudoeste da América do Norte, havendo algumas línguas faladas no leste.

Distribuição pré-contato dos idiomas Sioux-Catawban

Nome editar

Autores que chamam a família de 'Sioux' distinguem os dois ramos como Sioux Ocidental e Sioux Oriental ou como Sioux -próprio e Catawban. Outros restringem o nome "Sioux" ao ramo ocidental e usam o nome "Sioux-Catawban" para toda a família. Geralmente, no entanto, o nome "Sioux" é usado sem distinção.

Famílias editar

As línguas sioux podem ser agrupadas nas Sioux ocidentais e Catawban. As línguas Sioux Ocidentais podem ser divididas em línguas do Rio Missouri (como Crow, Hidatsa e Mandan), línguas do rio Mississipi (como Sioux Dakota, Chiwere, Winnebago e línguas Dhegihan e ramos de línguas Sioux do Vale de Ohio) As línguas Catawban consistem apenas na Catawba e Woccon.

Relações externas editar

A isolada língua Yuchi pode ser o parente mais próximo das línguas Sioux-Catawban, baseado em mudanças de som e comparação morfológica.[1]

No século XIX, Robert Gordon Latham propôs que as línguas Sioux estivessem relacionadas com as línguas Caddoanas e Iroquesas. Em 1931, Louis Allen apresentou a primeira lista de correspondências sistemáticas entre um conjunto de 25 itens lexicais em Sioux e iroquês. Nos anos 1960 e 1970, Wallace Chafe explorou ainda mais a ligação entre as línguas Sioux e Caddoana. Na década de 1990, Marianne Mithun comparou a morfologia e a sintaxe de todas as três famílias. Atualmente, esta hipótese de uma grupo de línguas Macro-Sioux não é considerada provada, e as semelhanças entre as três famílias podem ser devidas a suas protolínguas terem sido parte de um mesmo sprachbund.[2]

Fonologia editar

Na literatura siouxnista (por exemplo, Rankin (2015)), as transcrições em fonética americanista são a norma, de acordo com o IPA *ʃ é o Americanista *š, IPA *j é Americanista *y, e assim por diante

A principal mudança no sistema proposto anteriormente consiste em contabilizar sistematicamente a distribuição de séries de múltiplas oclusivas nas línguas Sioux modernas, rastreando-as até as séries de múltiplas oclusivas na protolinguagem. Análise anterior postulou apenas uma série de única de oclusivas.[3]

Muitos dos aglomerados de consoantes propostos por Wolf (1950-1951) podem ser explicados devido à síncope de vogais curtas antes de sílabas acentuadas. Por exemplo, Matthews (1958: 129) apresenta * wróke como a protoforma para 'macho'. Com dados adicionais de um conjunto maior de línguas Sioux desde meados do século XX, Rankin e outros (2015) apresenta * waroː (-ka) como a forma reconstruída para 'macho'.

Ao contrário das propostas de Wolff e Matthew, não há consoantes nasais postuladas em Proto-Sioux. As consoantes nasais só surgem nas línguas derivadas quando seguidas por uma vogal nasal. Além disso, há um conjunto de sons que representam versões obstruentes de seus sonorantes correspondentes. Esses sons têm reflexos diferentes nas línguas derivadas, com *w aparecendo como [w] ou [m] na maioria dessas línguas filhas, enquanto *W tem um reflexo de [w], [b], [mb] ou [p]. O valor fonético real desses obstruentes é uma questão de algum debate, com alguns argumentando que eles surgem através de sequências geminadas *w + *W ou * r+ *r ou um sinal laringeal *w ou *r. [4]

Propostas antigas editar

Existe uma certa quantidade de trabalho comparativo entre as fonologias nas línguas Siouan-Catawban. Wolff (1950-51) está entre os primeiros e mais completos trabalhos sobre o assunto. Wolff reconstruiu o sistema de proto-Sioux, modificado por Matthews (1958). O sistema deste último é mostrado abaixo:

Labial Alveolar Palatal Velar Glotal
Plosiva *p *t *k
Fricativa *s *x *h
nasal *m *n
Aproximante *w *r *j

Com relação às vogais, cinco vogais orais estão sendo reconstruídas /*i, *e, *a, *o, *u/ e também três nasais /*ĩ, *ã, *ũ/. Wolff também reconstruiu alguns clusters consonantais /*tk, *kʃ, *ʃk, *sp/.

Proposta atual editar

O trabalho colaborativo envolvendo um número de Siouxanistas começou na Oficina Comparativa Siuana (1984) na Universidade do Colorado com o objetivo de criar um dicionário comparativo de Sioux que incluiria reconstruções Proto-Sioux.[5] Este trabalho produziu uma análise diferente do sistema fonêmico do proto-Siouan, que aparece abaixo:[6]

Consoantes editar

Labial Coronal Palatal Velar Glotal
Plosiva tenuis plana *p *t *k
Ejetiva glotalizada *pʼ *tʼ *kʼ
pre-aspirada *ʰp *ʰt *ʰk
post-aspirada *pʰ *tʰ *kʰ
Fricativa tenuis plana *s *x *h
ejetiva glotalizada *sʼ *ʃʼ *xʼ
Sonorante *w *r *j
Obstruente *W *R

Vogais editar

Vogais orais editar

Anterior Central Posterior
‘‘vogal curta’’ ‘‘vogal longa’’ ‘‘vogal curta’’ ‘‘vogal longa’’ ‘‘vogal curta’’ ‘‘vogal longa’’
Fechada *i *iː *u *uː
Medial *e *eː *o *oː
Aberta *a *aː
Vogais nasais editar
Anterior Central Posterior
‘‘vogal curta’’ ‘‘vogal longa’’ ‘‘vogal curta’’ ‘‘vogal longa’’ ‘‘vogal curta’’ ‘‘vogal longa’’
Fechada *ĩː *ũː
Medial
Aberta *ãː

Vogais editar

Trabalhos mais antigos sobre Proto-Sioux apenas apresentavam extensão única de vogal única. No entanto, a extensão da vogal fonêmica existe em várias línguas Sioux, como Hidatsa, Winnebago (Ho-Chunk) e Tutelo. Rankin e outros (2015) analisam múltiplas instâncias de vogais longas como presentes devido a herança comum em vez de uma inovação comum. As cinco vogais orais e três vogais nasais apresentadas por estudiosos anteriores devem ser usadas como uma distinção entre vogais curtas e longas. O sistema de vogais Proto-Sioux proposto aparece abaixo:

Amostras de textos editar

Dakota Sioux (The Deer Woman) (A Mulher-Veado)

ortografia White Hat

Wic̀as̀a waƞ wayei k’a taḣc̄a num wic̀ao k̄eyap̄i’. T̄aƞyena wic̀apat̄e c̀’a tado k̄iƞ tas̀uƞk̄e k’iƞkiye c̀’a wana wi kuc̄iyena c̀aƞke t̄iyat̄ak̄iya k̄uyaƞk̄a k̄eyap̄i’. Maya waƞ apajejeyena asnik̄iya-iyot̄ak̄a uƞkaƞ akot̄aƞhaƞ wiƞyaƞ waƞ maya-akdakda tahenak̄iya uyaƞk̄a e waƞyak̄ yaƞk̄a keyap̄i’. Wana hihuƞni k’a wic̀as̀a kiƞ isakip̄ hinajiƞ k’eyas̀ inina yaƞk̄a uƞkaƞ haƞk̄eya kic̀i iyot̄ak̄e c’a – T̄oke iyemayak̄iyes̀ni se? T̄oka uƞkaƞ inina naƞk̄a ha? – eye c̀’a is̀ iya maya k̄iƞ ed hu ġeġeya iyot̄ak̄a k̄eyap̄i’.

Ortografia Ulrich

Wičháša waƞ wayéi k’a tháȟča núm wičháo kéyápi’. Taƞyéna wičháphate č’a thadó kiƞ thašúƞke k’iƞkhíye č’a waná wí khúčiyena čhaƞkhé tiyátakiya kúyaƞka kéyápi’. Mayá waƞ aphážežeyena asníkiya-iyotaka uƞkháƞ akhótaƞhaƞ wíƞyaƞ waƞ mayá-akdákda thahénakiya úyaƞka e waƞyák yaƞká kéyápi’. Waná hihúƞni k’a wičháša kiƞ isákhip hinážiƞ k’éyaš inína yaƞká uƞkháƞ haƞkéya kičhí íyotake č’a – Tokhe iyémayakiyešni se? Tókha uƞkháƞ inína naƞká he? – eyé č’a íš iyá mayá kiƞ éd hú ǧéǧeya íyotaka kéyápi’. Parte de uma história chamada "The Deer Woman", escrita por Ella Deloria.[7]

Ortografia Lakhota Sioux

Menino do mocassim tartaruga

Hećeś hokśila wan kunśitku kićilaḣći ti śke. Yunkan anpetu wan el kunśitku kin ćanḳin iyaya ćanke hokśila kin iśnala tiyata yanke ćin ićunhan hitunkala wan taku yaḳoġa-han ća naḣun keye. Ḳeyaś he winuḣćala kin woyute mahel yuha kin hokśila kin hehanhunniyan slolye śni keye. Ho, tka wana le naḣun kin un wole yunkan wasna wan lila waśte kunśitku kin gnaka ća he e ća hitunkala kin yuta-han keye. ("Turtle Moccasin Boy" por Ella Deloria com ortografia Riggs 1852.

Homem salvo por águias

Eháŋni héčheš oyáte waŋ igláka áyiŋ na waná éthipi yuŋhĥáŋ wičháša waŋ tĥawiču kiŋ hečíya: "Winúĥča, itĥó wayé mní kte ló, " eyá. Ečháš toháŋ waglí šni héhaŋ éna thí po, " eyá.

Artigo 1 – Declaração dos Direitos Humanos

Wičháša na wíŋyaŋ otóiyohi iglúhapi na iyéhaŋyaŋ wówažapi. Tȟaŋmáhel slol'íč'iyapi na kičhíwičhowepi s'e kičhíčhuwapi kta héčha. (Lakota Sioux por Joe Bellman)

Tradução literal

Cada um e todos homens e mulheres é livre e tem coisas e direitos iguais. Eles estão seguros de si próprios nas suas mentes, e devem tratar os outros como se fossem irmãos (de sangue).

Tradução padrão

Todos os seres humanos nascem livres e iguais em dignidade e direitos. Eles são dotados de razão e consciência e devem agir em relação uns aos outros em espírito de fraternidade.

Notas editar

  1. Kasak, Ryan (2016). «A distant genetic relationship between Siouan-Catawban and Yuchi» 
  2. Mithun, Marianne. 1999. The languages of native North America. p.305. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
  3. Wolff, Hans (1950). «Comparative Siouan II.». International Journal of American Linguistics. 16 (3): 113–121. doi:10.1086/464075 
  4. Rankin, Robert L., Carter, Richard T. & Jones, A. Wesley. (n.d.). Proto-Siouan Phonology and Grammar. Ms. University of Kansas.
  5. Rankin, Robert L., Carter, Richard T., Jones, A. Wesley, Koontz, John E., Rood, David S. & Hartmann, Iren (Eds.). (2015). Comparative Siouan Dictionary. Leipzig, Germany: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. (Available online at http://csd.clld.org, Accessed on 2015-12-13.)
  6. Rankin, Robert L., Carter, Richard T. & Jones, A. Wesley (n.d.). Proto-Siouan Phonology and Grammar. Ms. University of Kansas.
  7. [ http://www.languagegeek.com/siouan/y_dakotastory.html conforme language Geek]

Bibliografia editar

Ligações externas editar