Kwazá
Falado(a) em: Rondônia
Total de falantes: 54 (2014)
Família: Língua isolada
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---
ISO 639-3: xwa

O kwazá é uma língua indígena brasileira falada pelos índios kwazás. É uma língua ainda não classificada.[1]

Vocabulário editar

Vocabulário Português-Kwazá:[2]

Português Kwazá nome científico
abacaxi babaikalo
abano ehusikje
abcesso bɛbɛja
abdômen -rokotai
abelha genérico: etajanãko. espécies de abelhas: awo; çatɨ; çediçu; duri; haço; jẽjẽkɨdɨ; merumeru Trigona tataira (çatɨ); Trigona jaty (çediçu); Trigona ruficrus (haço); Apis mellifera (jẽjẽkɨdɨ); Bombus spp. (merumeru)
abiurana mãtja Pouteria spp.
abóbora-do-mato darɨro Cucurbita sp.
abortar hitʃa-
abrir daitʃa-; korjarwe- (totalmente); tsirje-
abrigar honjẽ-. cf. esconder
acabar bwa-; hare- (frutas); ²horo-. cf. terminar
acará urirai
acarapuru tekoretɛ Erythrinus erythrinus
açaí wiriɁu Euterpe oleracea
acariciar wẽ- (no colo)
acenar dinãnã- (negação)
acender habi-; ke-; uitʃi-. cf. queimar
achar açe-. cf. encontrar
acima -nõwẽ-; -totɛ-; toto
acocorar deiɁũrjã
acordar turu-
acordo karitjwa
acostumar aretarjĩ-
açúcar açukaçɨi
acumular tʃite- (empilhar)
adeus horokoje-; mamajaɁanãi
adiante adwɛ (no caminho); akarwɛ; leja- (ir)
adoecer kukui-; kukuihĩ- (doer)
adolescente mãti; jamãitaĩ; tsiwidite
adorno bunitɛ
adstringente tãrã-
afastar otʃa- (tocando)
afiar biru-; kejẽ-
afogar bɛmũ
afundar hira-; mwẽmãtɛki-; tolatsamũ-; mwẽmãtɛ-; tolatsamõ-
agachar deiɁũrjã
agarrar tsei-; tsje-
agora hariki
agradecer keredi-
água hã; mũi- (trazer água)
aguentar tãiri-
agulha çɨinĩ; -nĩ
ainda danĩ
aikanã aikanã
algodão tsotsinijẽ; tsotsinĩnjẽ Gossypium spp.
alho etohoitɛ
amadurecer ²be-; ki-
amaldiçoar çitahĩ-
amamentar kunũ-
amanhã hakore
amansar cf. acostumar
amapá hĩtsã Brosimum sp.
amar huruja-
amargo dehe-
amarelo haçiɁĩ-
amarrar kataja- (corda); katɛ-(apertado); tʃue-
amassar bororo-; kori
amigo akinĩ
amendoim tjẽrĩ Arachis hypogaea
andar hihirwa-; tɛtɛ; tjutju-; towɛdwa-; tutuidwa-
andorinha nuiriri
anel kunãkojenĩtɛ
anoitecer tẽjãwã
anta ãrũi Tapirus terrestris
anu mũli Crotophaga sp.
ánus njũse; -se
anzol -tsumãi
apagar ditena-; tenã
apanhar watʃi-
aparecer mãrẽnĩ-apertar tãi-. cf. trancar
apodrecer ho-
aprender areta-
apuí hudai Clusia spp.
aranha ditɨi
arara genérico: ³awi. espécies de araras: ahurwa; ³awi-kiɨ̃hɨ̃; ³awi-tʃihĩtɛ; kareri
armar ũtjetsarwa-
arraia sakarũ Potamotrygon spp.
arrancar bɨitɛ; tou-; tũtje-
arranhar kai-; wiri-
arrastar dara-
areia tsũrũrũnĩ
arrebentar bei-. cf. estourar
arredondado kukuri
arrepiar biririɁĩ
arrodear mũrjerwa-
arroz atʃitʃiɁũ
artesanato tsurwaniçɨitjo
arumã hatsi; manariçu Calathea spp.; Ischnosiphon spp.
árvore genérico: ɨwɨnwã. árvores e plantas não identificadas: hunĩ; jũrinwã; mukuwa; nũhjũ; sururu; tananũko; taru; tuçe; tʃiripei; warinjũ; wɨinjũritsu
arrodear hirwa-
arrotar ɛu-
assar ¹be (milho); kunãtɛ-; ũtjesi-
assa-peixe hakũĩtsĩ Vernonia ferruginea
assoar tjẽ-
assobiar enãɁenã-; ɨiɁu
assustar dadahĩ-
atar si-
atirar butjehĩ-
atrasar unĩnãi-
atravessar aru-; katsu-; tsadwɛ-
aumentar tounĩ-
ausentar korjã-
ave outo, outore (genérico)
avisar ɛheta-; ute-
avô hakai Trigona trinidadensis
axila -natai; tsoronãtai
azedar bai-
azul mẽrũiɁĩ-. cf. verde
babaçu kuricɨi Attalea speciosa
bacaba uruçeçu Oenocarpus bacaba
bacuri çoçoto Platonia sp., Rheedia spp.
bacuri tjokoru Attalea phalerata
baço bitjeri
bala tʃesĩte-
balançar rawi-; romãmã-; uiɁuitʃɛ-
bambu hãçɨi. cf. taquara
banana apara
banco warikanɛ
banha kẽimũ
banho tomã-; tʃiwi-
barata kawapɛ
barba eçekãi
barulho dirãrã-; kererjã-; woro
barreiro enũ
barriga etɛ; tɛ-
barro hakunjũ
batata-doce çurimjã
bater babai-; mẽ-; tãtãi-
bebê daratohoi
beber kui-; pã-
bebida kukuimũ
beija-flor tjẽçu
beijar tsjõ-
beiju atʃitʃirje
beira -kãrãi; -rja
beliscar kilu-
bem darjeçwanãhĩ- (sentir-se); wai-; wainãi-
benzer çutjahĩ-
besouro-arlequim dɨisa Acrocinus sp.
besouro-de-chifre doreko
besouro serra-pau çaɁu
besouro vira-bostas njũsato
bexiga le-; letɛ
bicar hadai-
bíceps etɛkoro
bico -çɨilo; -çũjẽ
bicho raiɁɨ̃hɨ̃
bicho-de-pé çɨitjo Tunga penetrans
bico-de-guará apara çukurje Heliconia hirsuta
biribá bɨrɨrɨtũi Rollinia mucosa
boca erwĩtɛ; -kãi; ekãi; erjarwe (garrafa); -rwĩtɛ
bocejar hahai-
bochecha -çuro
bodó tsilɛroha
bolha cf. tumor
bom wai-
boné areçɨino; sutisiki
bonito wai-
borboleta tsɛtsɛritsɛ
borracha humũkutĩ (prancha)
brabo talo-
bracelete awiri; harurairo
braço -koro; ekoro; tsoro
branco haɁĩ-
breu nũtenũ
brilhar awanĩjã; ɛterjã; tareɁĩ-
brigar enãi-; huhuile-
brinco derewa
brincar ohui-
broca ²esa-
brotar ³hu-
buraco ¹ero; -karwanĩ (orifício nasal); lonã; lonɛ; mwẽjã- (na palha): -ronã; -rwa
buriti hakare Mauritia flexuosa
buscar waje-
cabaça kudɨ; kudɨkãi Lagenaria siceraria
cabeça -kuti; -suti
cabelo atʃtʃisisi (milho); -çɨi
caber duhĩ-; dunjihĩ
cabreúva kihãrẽ Myroxylon balsamum
cacarejar mẽjã
cacau ereto Theobroma cacao
cacique tãjã
caçar okja-
cacheta kamũkamũ Simarouba amara
cadeira hũdwanite
cair daije-
caju urumainwã
cajueiro urumãinwa Anacardium occidentale
calças erjanasiki
calo bɛbui-
cachoeira tʃitamũ
cachorro jereçwa
cachorro-do-mato darija Atelocynus microtis
cagar haditɛ-
câimbra karuru-
cair ²bu-; hija-; otsi-; pu-; towa-; tumjĩte-; turi-
caititu hajere Tayassu tajacu
calango tai
calo cf. tumor
calcanhar esedi; -sedi
camaleão tai ekũkũtɛ Iguana iguana
camapu purutʃa Physalis spp.
camarão dohi
cambalear rilolo-
cambará-rosa ururitsunwã; ururitsunwɨ̃ Lantana sp.
caminho -jãhã; tʃahã
campo eriri
caninana kaihũhẽ Spilotes pullatus
canela etasukwe; esitsa; -sitsa
canoa kanwã
cansar tokoi-; tokoiri-
cantar bububudi-; ¹hu-; tjutjutjudi-
caolho tẽitjũi-
capim toitoinje
capinar tserenũ-
capivara jara Hydrochaeris hydrochaeris
capoeira towiçe
cará akwamã
cará-do-mato nuna
caracol de terra hilotʃirjarwɛ
caranguejeira daritjoha Avicularia spp.
carangueijo dede
careca haresikilo; harekuti
carne au; auçwana; -çwana
caro tsunɨ̃hɨ̃-
cartucho mãibilotʃwɛ
carrapato kjei
carregador arapɛ (de criança); mãbikã (de flecha); mãbisĩ (bala)
carregar ¹horo-; tʃɛto-
casa açɨ; bainũɁtai (marimbondo)
casal ĩlɛlɛ
casar aure
castanha-do-Pará kũtjẽ Bertholletia excelsa
cavador kosaçikai
cavalo cf. anta
cavar je-; kãjã-
cedro tukutɛ; tʃaja Cedrela fissilis
cedro-lagoano murɨtjɨ; tʃeja Swietenia sp.
cego hebo-
cemitério enuritsa
cera alenũ
cerca ɛtɛrwɛ-
cérebro tsumẽ
cerejeira Amburana cearensis
céu hanãwã; -nãwã; -ritje (da boca)
chamar mã-; mãɁotʃa-
chapéu hatiseketɛ; sisiketɛ; ururisike
chateado dɨihi-
chegar eburu-; ojaburu; ojanĩ-; onɛ-; onĩ-; towɛnɛ-
cheirar hẽu-
cheio boi-; dusinjwã-. cf. encher
chicha mĩu
chico-preto matĩrĩ
chifre uruburi
chocar ahĩ-; ũtjwate-
choque kirije-
chorar emã-; iro-
chover cf. chuva
chuva awe-
chuviscar çirĩrĩ-; tẽtẽimũtɛ
cidade atjwã, tʃidwadwajatitjwa
cigarra kuku
cinco bwakoje
cinto ikɛtɛ; kile
cinzento hanõ-
cipó-ambé baɨkaloɨi Philodendron goeldii
cipó-de-fogo kaçanuje Davilla rugosa
cipó-titica haçɛ Heteropsis jenmanii
circulo -rirwa
ciscar bibitẽjã-
ciumento tsuhĩ-
claro wairjã-
coar nẽi-; tsɛ-
coata, macaco-preto hɨrikoro Ateles belzebuth
cobra genérico: deda; cobra-cega karitsuti; cobra-cipó kareçɨi; cobracoral tsjatoro; cobra-grande dedaçorona; cobra-papagaio deda-wãsĩ Corallus spp. (deda-wãsĩ); Micrurus spp. (tsjatoro)
cobrir hehe-; tẽtje-
cocar tsjetuçiɁɨ̃hɨ̃
coçar ihilu-; koçona-
coceira pɛtʃa
cochichar kerero-
cocho erohakãi
coelho dore; katsutsu Sylvilagus brasiliensis
cogumelo hahe; iriti; keidjoro
colher dihu; kareja- (milho); tsoi-
colar ẽrjĩsẽnitɛ; kanɛçu; tʃiwate
colocar arudwa- (em cima); arunã (no fogo); arunjwã- (na madeira); arurjĩ- (no chão); arutje- (no pilão); ati-(dentro); ¹bu- (algo na parte superior); buuta- (enquadrar); kasi- (de molho); tsãrẽ-; tsãtje- (pilão); wẽ- (no colo)
começar tsitjwa-
comer ja-; jete-; piu-
comida wãnĩdi
completar aile-
comunidade karwate
conhecer ²ũtje-
contar unĩteta-
construir hote-
contrair kiri-
conversar pẽrẽjã-
copo kopu
coração erito
coragem aitse-; atjwadihĩ (ter); cortar wi-; wiwi-
coró ²bɛ-
coró do buriti tjokurui
coró do patauá hãkũi
corpo -çonã; iɁɨ̃hɨ̃
correr pau-; tsoroi-
coruja-do-campo hudi-tsãrãnãhĩ Speotyto cunicularia
corujinha hudi; tjutjutjudɨtsahã Otus spp. e Ciccaba spp.
cortar bi-; di- (pequenos pedaços); didite- (em partes); haiçi- (cabelo); tɛtɛrɛ-; tju-
costurar tʃiritʃe-
cotovelo esitokoro; -sitokorõ
couro -siki
coxa -romũ; eromũ
cozido wã-
cozinhar boboi-; wãdi-
creolim çuruatũi Duranta erecta
crescer ereri-
criança etohoi; -tohoi
criar watje
cricrió-seringueiro kuikuijo Lipaugus vociferans
cru ẽi-
cruzar eroke-
cuandu açu Coendou prehensilis
cucura hakuçu Pourouma cecropiaefolia
cuia tʃijo
cuíca, mucura-d'água husi-hãnãɨ̃hɨ̃ Chironectes minimus
cuidar awãtjutuhĩ-
cujubim kutiçu
cumaru-ferro kjetãrã
cunauaru wãwã Phrynohias resinifitrix
cunhado ehei
cupim kaihutu
curar ehere-; turwe-
curto tjonjũɁĩ-
cuspir tjuheja-
cutia kataɨ Dasyprocta spp.
cutucar ¹kwe-
dançar babaitje-
dar wadi-
debilitar horɛ-
debulhar kanũ-
dedo -çukoje; tsojeçu
deitar bukja-; tjutsẽrjĩ-; ũkai- (rede); ũkja-
deixar asa-; bote-; habui-; ¹ũtje-. cf. jogar
demarcar ũtjeta-
demonstrar mãrẽdi
denominação kũtjẽnahere (auto)
dente mĩkĩ
derramar ¹do-; dotɛ
derrubar ²do- ; tjutsinwã (árvore); tjutɛ
desaguar barutale-
desamarrar tiri-
descascar dalwa-; hãtsũ (tirar a pele); tadi-
desenhar aruçi-
descer diri-; tjawe-
desfazer birjete-. cf. desmanchar
descansar hereɁetje-
deslocar ruku-
desmaiar isiɁũi
desmanchar oritʃeja-. cf. desfazer
despedir-se mãmã
despejar duru-
despir-se tjũtẽɁasa-
destroncar ruku-
devagar keredita
devolver wɛ-
devorar ¹jo-; jojarati
Deus arikwãjũ
diariamente watʃiwatʃi-
diarréia boboleja- (ter); emjãkadi-
diferente duki-
dinheiro eçi
disparar bujehĩ-
disputar tsitsinjẽ-
distante ãi
distribuir huhute-
dizer hetsihĩ- (não); tjata-
dobrar kũhjẽlo-
doce hoi-
doer cf. adoecer
dobradiça arunwĩnite
dois aki-
dormir ĩmĩ-; umũi-; uɁu-; ũi; wãwĩi-
emagrecer etsuleɁĩ-; kararaɁĩ-
embira kẽjãsĩ
embira-amerela dihu Xylopia nitida
embriagar ²isi-
embuá daraikaru
empurrar houhĩ-; mũ-; tsũrũ-
encaixar aile-. cf. completar
encher boi-
encontrar açe-
endurecer cf. apertar
enfeitar eçuku-
enfiar ku-
enforcar haru-; hãrũro-; katakoko
enfumaçar hunũnũ-
enganchar hadoja-
engasgar-se bɛnũ-
engordar jãtsi-; ²nĩ-
enlouquecer çarere-
enrolar elwa-; mũri-
ensinar areditar-
enterrar arudwani-
entortar koiloi-; lowẽ-
entrar ²kwe-; tjwĩte-; towɛkwɛ-
enxu tu Nectarina lecheguana
errar atikoto-; bala-
erva beroha; honĩçe
erva-de-São-João pororai Ageratum conyzoides
escama esikilo, -sikilo
escapar bubui-
escolher ¹bɛ-
esconder honjẽ-; jɛhɛ-
escorar hadotʃeta-
escorpião ditɨi esinjũɁe
escorregadio terja-
escorrega-macaco owisikinjã
escrever erewe-
escutar jãsi-
esfregar kãkãhĩ-
esmagar butʃeteʃa-
esmigalhar roroi-
espalhar tsamãte-; tsã-
esparramar rarjãrjã-
espelho lokotja
esperar oçote-; ũtja-
espingarda bilo
espinha -rohaçu
espinho -nĩ; çɨinĩ
espírito kaidarija; makalai; mãrẽɁa; ¹wãwã
espirrar atʃũ-; tsewe-
espreitar mĩitja-
espremer nẽi-; hãrũ-
esquecer hewedutu-
esquentar barɛ
esquilo hatemã; hotemã Sciurus spadiceus e Sciurus aestuans
estender beta-
esteira nitesike
esticar budihĩ-
estourar bɛjɛ- (semente); bɛrɛrɛ-; bojeja-. cf. arrebentar
estragar haihĩ-
estreitar tʃuhũimũɁĩ-
estrela tʃitũjɛ; Waruwaru (Dalva)
esturrar mãmãtɛ-
esvaziar tsudite-
existir a-. cf. morar
faca koreja
falar hudada-; pẽrẽjã-
falecer towari-
fava kumada Vicia faba
fazer ehĩ-; ũ- (ninho); waikoje (massagem); waraja-
febre kikalo-
fechar kuro-
fechadura tãidĩnite
feder howeja-; nã-
feijão hariɁiçu Phaseolus spp.
feliz çaihĩ
ferida emjẽ; -mjẽ
feroz dotahĩ-
festa babainitɛ
fezes njũ
fio basɨitje (tucum)
ficar bukwa-; daisikja- (ponta do pé); tjutsikja- (em pé); tsitɛkja- (em pé); tsitjetje (ponta do pé); ũçe-
fígado -ri; eri
finalmente watʃile
fincar kwɛnĩ-
flauta haçɨirje; tẽçiçĩi
flecha enũte; hatsini (flecha com arpão); hourje (flecha de guerra); houtswe; kikokorje; tsikarõni (flecha de guerra)
flechar diri-; djẽ-
flor -ũ; eɁũ
floresta dwatja-; ẽrjãwã
focinho esalõi; -salõi
folha -çe (pequena); -çi; eçi; hesiçe; -kalo
fogo eçumãi; hi
formiga espécies de formigas çoro; ehe; itjorɨ; jãmaitai lokje; karuto; kaka; kaka sikikoko; tsehumãi; tsikitsiki Solenopsis sp. (ehe); Eciton sp. (itjorɨ; karuto); Camponotus femoratus (kaka); Cephalotes atratus (kaka-sikikoko)
formigueiro tsileçwa
forno lokãtwi
franzir çurutahĩ-(testa)
frieira hohɛ
frio ¹awi-
fritar tʃitʃi-
fruto etũi; -ko; -tõi; tsitõi
fugir oje-; tsoroja-
fumar uihu-
furar bõrõ-; hado-
gafanhoto kamukamu
galinha kurakura
garapa owɨtikje Apuleia sp.
garça uhu
garça-real uhu tʃihĩtɛ; uhu-tʃũhũi Pilherodius pileatus
garfo koje
garganta -çĩiro; eçĩiro; -koko
garrafa amũtai. cf. vidro
gato doméstico jãu
gavião genérico: ũtjadi. espécies de gaviões: duwiduwi; hanowe; ũtjadi haɨ̃hɨ̃; ũtjadi hohoɨ̃hɨ̃; ũtjadi tʃihĩtɛ; wɨ̃wɨ̃kurjo Buteogallus urubitinga (wɨ̃wɨ̃kurjo)
gêmeos akitohoi
gente maneritsa; ¹tjo-; tjowa
girar riki-
girino urutɛ
gogó-de-sola cf. jupará
gostar cf. amar
gostoso wai-
gotejar datje-
grande ¹nĩ-; tʃi-; tʃowe- (barriga)
grão
grávida korewe
grilo tʃitʃilu; grilo-de-taboca haisisi;
gritar çiçi-; dɨitjirjĩ-;woho-
grudar tsĩrjẽ-
grunhir bõrõdi-; wõ
guarantã alɛnwã
guardar watʃitahĩ-
guariba tamũkɨ Alouatta seniculus
haste aparatotse; aparatowe
história unĩtetaɁanãi
hoje tʃarwa
homem -çwa; eçwa; tswa
igarapé Ũtjadimũ (Igarapé Dois Irmãos)
iluminar awanĩjã-; dei-; wɛrɛ
imbaúba watsirai Cecropia spp. e Pourouma spp.
inajá mẽsĩ Attalea maripa
inambu espécies de inambus: harẽ; jũtsĩ; kitsuti; tsĩ, utetaɨ Crypturellus soui (jũtsĩ); Crypturellus strigulosus (tsĩ); Crypturellus strigulosus (utetaɨ)
inchar bõ-; kuru-
inclinar boke-; rɛɁĩ-
índio akũtjũ
ingá tjukwe Inga spp.
intestino emjãka; -mjãka
inimigo wãrẽ
inundar nĩmu-
ir daratu- (atrás); ɛ-; oçoɁoja-; orita-(lugar perto); wawauja-
irara hure Eira barbara
irmã hidi; jãki
irmão dji; tsiki
itaúba heçunwã Mezilaurus itauba
ituí-cavalo kumada sikilo Apteronotus albifrons
jaborandi tanã Pilocarpus sp.
jabuti-amarelo kẽwẽ Geochelone denticulata
jabuti-piranga kẽwẽ-kiʔɨ̃hɨ̃ Geochelone carbonaria
jacamim aratsabi Psophia crepitans
jaracatiá tjaɨ Jaracatia sp. e Carica papaya
jacaré, jacarentiga takwa Caiman crocodilus e Paleosuchus trigonatus
jacu kakoro
jararaca tsutu Bothrops spp.
jatobá kẽinjũ Hymenaea courbaril
jatobá-mirim kẽitjakwe Hymenaea sp.
jeju tekore Hoplerythrinus unitaeniatus
jenipapo owɨ Genipa americana
jiboia takwanarẽtʃa Boa constrictor e Epicrates cenchria
jirau atotosorje (lavar louça); autsurje (assar carne)
joelho etokoi (junta); esĩ; -si
jogar bwɛ-; ohui-; otje-; uja-; uɁuja-
jogo mãmãnjẽ- (de canto)
jovem arakate
juntar daitʃite
jurubeba paira Solanum spp.
jupará kutʃikutʃi Potos flavus
kwazá tsẽtsitswa
lacraia natsĩrĩ
lacraia aquática dumakaru
laçar ou-
ladeira tewetu
lado ẽrjẽ; teja (oposto); watʃiwatʃiɁikoro (certo)
lagarta horai; owi; dakai
lagarta-de-fogo damutotɛ
lagarto tai
lama hamẽ
largar cf. deixar
largo nikarwa-
larva de mosca nãĩ Dermatobia hominis
lamber hɛro-
lamentar daki- (ter compaixão)
lata kẽimũro
latir wo-
látex dodotʃi
lavar ha-
lembrar buburo-
lesma hilotʃi
levantar ²daí-; ²daiɁoje-; tjaruhĩ-(acampamento)
liana itsoɨi; -ɨi
libélula nuhitʃuru
limão baɨtsɨtõi; çɨinitõi Citrus aurantifolia
limpador mãbi ɛkarãtɛ (cartucho)
limpar ãrũ; wai; watʃata-; watʃidijã-
língua tjuku; -tuku
líquido -mũ
liso kẽiɁĩ-
lixa kaçari
lontrinha mãtete Lontra longicaudis
lua hakuri
macaco-barrigudo hɨrikoro-haɁɨ̃hɨ̃ Lagothrix lagotricha
macaco-cuxiú hiribɛɁɨ̃hɨ̃; hɨrikoro-bɛʔĩhɨ̃ Chiropotes albinasus
macaco-de-cheiro baha Saimiri sciureus
macaco-prego hɨri Cebus apella
macaco-da-noite ausisiti Aotus nigriceps
madrugada tsiritsanãwã
machado ale
mãe
mãe-da-chuva huwa Leptodactylus pentadactylus
mãe-de-chuva huhukɨ Leptodactylus stenodema
magia tʃuwejã-
mala kanwaro
maloca hedisanũkawahĩ
mambira sirisiri Tamandua tetradactyla
mamão tjai
mamona jakukurɛ Ricinus communis
mancar hadodi-
manchar ratʃehĩ-
mandar ratja-
mandi tsɨitsu Pimelodus spp. e Pimelodella sp.
mandioca jo Manihot utilissima
mão -koje; tsje
massaranduba manakuʔɨi Manilkara huberi
maracajá-açu jereçwa-erereɁɨ̃hɨ̃ Leopardus pardalis
maracajá-peludo wɨitsitsu Felis wiedii
maracujá hoitswatũ; jukare Passiflora spp.
marajá dudu Bactris spp.
marico çui
marimbondo-caçador wã-tʃihɨ̃tɛ Pepsis sp.
mariposa-beija-flor pura
marrom wɛuɁĩ-
maruim kjemãi
martim-pescador sitso
masculino -rati
massagear etje-
mastigar tjatajahĩ-; tsuku-
matar hedisi-; huhui-; tɛtjari-; tjari-
mato watjerjĩhe-
maxilar -rilo; erilo
meio -mãri; tsiritsa
meio-dia buɁũnãwãtoto-
mel nutɨ
mentir kitse-
metal -tica
mexer kurje-; nĩkinĩ-
mexilhão dere
miçangas bebeto; korejato; susukukutɛ
milho atʃitʃi. variedades de milho atʃitʃihaɨ̃hɨ̃; atʃitʃi-hohoɨ̃hɨ̃; bobonito
minhoca darai
mirindiba purukui Terminalia brasiliensis
misturar hedi-; oritʃeja-; tsokotsoko-
mitologia kaikutjẽ; kainahere
moer wiru-
mogno hurerai Swietenia macrophylla
molhar emũ-; tsoihĩ-
molusco kile
moquém esurje
morar aɁate-
morcego hoi
morcego-grande hoi uruhu Artibeus sp.
morder kahɛ-
morrer ¹isi-
mosca põrõrõtɛ
mosquinha-da-fruta tsitsidjoɁɛ
mostrar ãwãtʃi-; hatɛta-
mucura husi Didelphis marsupialis
mucura-xixica wakaro Caluromys philander
mucuim kikinju
muçum çu Symbranchus marmoratus
muçurana doi; duma Clelia clelia
mudo ekõkõtɛ
muito nĩnãi
mulher etai; -tai
mulungu kãrãwɨto Ormosia arborea
mumbaca dudukerũ Astrocaryum gynancanthum
mundo tʃirja
murici kɨrɨmujã Byrsonima crassifolia
murumuru hadutu Astrocaryum murumuru
mururé humu Brosimum acutifolium
música çei
mutuca ururu
mutum-cavalo ulu
nadar bou-; tsũ-
nádega etjũiri
nariz tsɛni; tsurwanĩ
nascer ²awi-
nervo baiɁɨi
noite hadeja; -sile; tsileta
nomear mãnĩ-
nora tsiɁuti
novo aruwa-
nu hatsihĩ-
nuca -kotje; ekotje
ocaso ɛtenĩkotɛ
odiar cf. amaldiçoar
olhar ãwãta-
olho etjũi
olho-de-boi kueraitũi
ombro -bari; ebari; -tu
onça-pintada ĩtsẽ; jereçwa Panthera onca
onça-vermelha jereçwa-kiɁɨ̃hɨ̃ Felis concolor
ontem lato; latowi
orelha -nãsi; njãsi
orvalho sitojẽmũrwa
osga tai-marɛɁa Thecadactylus rapicaudus
osga-de-casa kitsoroi Hemidactylus mabouia
osga-de-casa tai-açɨnaɨ̃hɨ̃ Hemidactylus mabouia
osso -çu; tsu
outro cf. diferente
ovo -ni
paca huri Agouti paca
pacu terei hohoɨ̃hɨ̃ Tometes sp.
pacu-prata terei Metynnis sp.
pagar mũrẽdi-
pai aha
palma enurikoje (da mão)
pálpebra esikilɛ, -sikilɛ
pama owɨto Pseudolmedia laevigata
panela korejaro
paneiro ururirɛ
pão atʃitʃiri
pajé hirini
papa-vento tai tsjõ Plica umbra e Anolis fuscoauratus
papagaio-caboclo wãtsĩ Amazona farinosa
papagaio-estrela wero Amazona ochrocephala
parado tsikja-
parar hãrã-
parauacu, macaco-cabeludo dururu Pithecia monachus
paricá açihi Anadenanthera peregrina
pariri mĩdo Pouteria pariry
partir kerai-
passar boro-
pata dikudji; -kudji
patauá uru Oenocarpus bataua
pau -kanɛ; loçwa (oco)
pau-brasil dakainwã Caesalpinia spp.
pau-d’arco nanaɁũ Tabebuia sp.
pau-mole mama Apeiba sp.
paxiúba wɨçɨi Socratea exorrhiza
paxiúba-barriguda maçuku
-djo; enuridjo (planta); tjoha; toha
pedra -dwa; haki-; hakidwa
pegar ¹daí-; ¹daikwa-; ¹daitjwa-; ¹daiwa-; ¹daiɁotje-; hou-
peito tjẽrẽ
pele esiki; -siki
pelo eçeto
peidar atija-
peito -çuri
peixe-cachorro manini-jereçwa Hydrolycus sp.
pelo hucehĩ- (ser peludo); huçeto
pena -çɨitjo; -kasi
peneira manari
pendurar uitsẽrjĩ-
pensar tutunitahĩ-pente beçukje
pentear owete-
pequeno tʃuhũi
pequiá ukenũ Caryocar villorum
pequiarana ukesĩ Caryocar glabrum
percevejo nasa
perder çoçokiɁa-; hedidutu-
perfeito jananãi-
perguntar hudɛrɛ-
perna ekai; -kai
pernilongo ĩtswẽ
perereca espécies: koko; kotorɛ; tãtsɨ̃hɨ̃; tʃãrãiçu; ukato Phyllomedusa spp. (koko); Osteocephalus taurinus (kotorε); Scinax spp. (tʃãrãiçu); Hyla boans (ukato)
perseguir tsitsitju-
perto lanĩ-; tjaɁatje-
pescar kutʃihĩ-; ũmãtɛ-
pestana eçetoĩ
piabão araka; erihi Bryconops sp. (araka); Astyanax sp. (erihi)
piau temũ Anostomus sp., Leporinus sp. e Schizodon sp.
pica-pau-grande mouru Dryocopus lineatus e Campephilus spp.
pica-pau-negro tʃikere Melanerpes cruentatus
picar eçɨi-; ¹esa-; keitsere
pilão hɛ; mũsi
pilar dudunjũ-
pilha tʃite
pimenta hade Capsicum spp.
pintar bedihĩ; etjerĩ-; haje-
pipira bibitjenju Ramphocelus carbo
piolho çitɨi Pediculus spp.
piquiá ukjenũ
piquiarana ukjesĩ
piranha-pintada eri Serrasalmus hollandi
piranha-preta eri hohoɨ̃hɨ̃ Serrasalmus rhombeus
piscar kehe-; kou-
pisar tsiboi-; tsirjĩ-
placenta njãhuto
plantar anũ-; odi-
preguiçoso aitsehe-
preocupar-se kaɁawanihĩ-
piorar baruhĩ-
pium tɛte Simulium spp.
poça erokonĩ
pomba-galela terai Columba cayennensis
pomba-pedrês makuitʃato Columba speciosa
ponte arunite; ũtjetakaisanite
pôr arwe (no fogo); uhĩ-
poraquê kɨrɨjaje Electrophorus electricus
porco-dómestico duture wanĩte
porta lote; -rone
pouco kurikuri (daqui)
prato korejari
pregar ɛhĩ-; hewe-
preguiça-de-bentinho tauta Bradypus variegatus
prender hedikwɛ-; hedutu-
prensar nẽi-. cf. coar; espremer
preto cf. sujar
prima maɁitɛ
primo tʃarewa
procurar çareja-
proibir kero-
pular arudiri
pulga harusa
pulmão çikãjã
pulso -romũtsa; eromũtsa
pupunha hakuku Bactris gasipaes
quati haduru Nasua nasua
quebrar di-; dwĩ-; kãu-; korɛ-; towe-
queimar bohija-; hadɛ-; hɛdɛ-; hunũ-; ke-; tsitsi-
queixada duture Tayassu pecari
quelônio kẽwẽ
quente babarẽ-; kike-
querer heɁai- (não)
quero-quero nuhai Vanellus chilensis
quina takanasi; takanãsinwɨ̃ Simaba cedron
rabo -sinjũ
rádio ²ero
raiz -simjãku
ralar ²tjo-
ramo
rápido darje- (ser)
raposa darija-tʃũhũi Cerdocyon thous
rasga-mortalha marɛʔa-ekasiɛ Tyto alba
rasgar tsẽçɛ-
raspar kaite-
rastejar kajaɁihĩ
rastro tʃe-
rato-toró kurukuru Dactylomys dactylinus
reconhecer cf. conhecer
rede itso
regressar bwɛnɛ-; nĩkotɛ-
relampear wɛro-
remar kuri-
repartir cf. distribuir
repetir bonidihĩ
resgatar tʃiçote-
resina heti-
respirar enãjã-
rio açihimũ; anõwẽ (acima); Aritjini (Rio Chupinguaia); Duturemũ (Rio do Porco); Hãwarẽwarẽ (Rio Melgaço); Jãmũ (Rio Ipiranga); Taikarɛ (Rio São Pedro); Kakamũ (Rio das Formigas); Kakata (Cascata 15 de Novembro); Omere (Rio Omerê); Pitʃũrã (Rio Ouro); Tanaru (Rio Tanaru); Tumũ (Rio Taboca); Tsãsãro (Rio Tanaru); tʃimũte (Rio Pimenta Bueno ou Rio Apediá); Unɛru (Rio Ipiranga); Uruhumũ (Rio Urubu)
rins bõbõsito
riscar pi-
roça towi
roçar ba-
rodar hi-; piriri-
roer mẽi-
rolar duri-
rolinha huhu Columbina spp.
rolha tsurwaniçu
roncar huda-; kõrõrõ-
rosnar kokoro-
rosto lokotja; -rokotja. cf. espelho
roubar hiri-
sabão toro
saber cf. aprender; conhecer
sabugo atʃitʃiçe
sacola tsẽçi
sacundir romãmã-
saia ekotɛsiki
sair bui-; oja-
sal tsẽ
saliva hilomũ; kohonũ
samambaias dumakaruçe
sangue
sapé husisi Andropogon sp.
sapo-cururus ãkãki Bufo marinus
sapo de cor preta kurukuru Bufo marinus
saracura nãrãku Aramides cajanea
sarapó harai
sarna cf. coceira
saudoso erikukui-
sauim-branco mĩtjẽ Callithrix argentata
saúva tsilɛmãi Atta spp.
secar kara-; tɨi-
seguir katsotja-; tsasi-
segurar ³isi-; isitsoro-; ²warja-
selvagem ẽrẽwẽhĩ-
sempre ĩɁĩta-
semear tsã-
semente -sĩ; tsilototɛ (seringueira)
sentar buɁumurjĩ-; ɛte-; hũdwa-; tʃuɁũrjĩ-; ũrjĩ-
ser wãrẽdi-; wotsu-
seringueira tsiloto Hevea spp.
serra tsuritsatu
silenciar kuri-; tsiɁarjĩ-
sobrinha koretai
sobrinho hĩdjẽ; kore
sofrer enĩrja-
sogra koredara
sol kosa
soltar buteʃi-
soluçar suku-; tẽjẽnũ-
sombra betsinjuahĩ
somente tẽinje
sonhar wãwãwĩ-
soprar ehu-; habja-
sororoca hedaka Phenakospermum guianensis
sorrir oçe-
sozinho awanihĩ
suar konãjã-
suave çuru-; urwe-
subir dou-; ori-
sucuri, sucuriju deda-hãnãɨ̃hɨ̃ Eunectes murinus
sujar beɁĩ-; hoho-
surgir orinje-
surubim maninitɛ Pseudoplatystoma fasciatum
surucucu ĩtsãi Lachesis mutus
suspender hẽtotɛ-
tabaco ui
taboca açihitjo
taioba huhuri Xanthosoma sagittifolium
taioba mĩkarẽ Xanthosoma sagittifolium
tamanduá, tamanduá-bandeira asitsu Myrmecophaga tridactyla
tamanduá-colete sirisiri
tampa tsurjĩtsu
tampar iritʃi-; kuronite
tamboatá sikitje Hoplosternum spp.
tanajura tsilɛ
taperebá haku Spondias mombin
taquara hãçɨi, mãbi; nũrũrũ, wesi Bambusa spp.
tarde sileta; tsileta
tatu-canastra çoronã Priodontes giganteus
tatu-galinha haru Dasypus novemcinctus
tatu-peba kaikuri Euphractus sexcinctus
tatu-quinze harurai Dasypus kappleri
tatuquira hakoro Phlebotomus spp.
taxi çoro; çoronwã Pseudomyrmex spp. (çoro); Tachigali sp. (çoronwã)
tecer owi-; tje-
tecido maraɁanje, -siki
teia ditɨitoçikãjã (de aranha)
teimar were-
teju, jacuraru hãkoɁɛ Tupinambis merianae
tempo dukiri- (muito); wi
ter e-; kõrõ- (ereção); konĩjãnĩ- (relações sexuais); otsi (relações sexuais); wara-(relações sexuais); we- (medo)
terminar baru-
terra tsãrã
terreiro esinjwã; -sinjwã
terreno horetswɛ
tesourinha perjutsjenju Muscivora tyrannus
testa -kãrã; ekãrã; etahĩ; -tahĩ
testículos çoçu
tia mãdukutai
tio tala
ticar esonĩdi-
timbó beçɨi Lonchocarpus nicou
tipoia enoçwa
tirar eridai- (vida)
tiririca winɨkalo Scleria spp.
tocandira bɨbɨtsu Odontomachus chelifer e Paraponera clavata
tocandira taramãçu, uitsi Dinoponera gigantea
tomar iluja-; ¹warja-
tornozelo etjorowe; -tjorowe
torrar kã-; kũrũi-
tosse oho-
trabalhar warãnjã-
tracajá kẽwẽdori Podocnemis unifilis
traça atʃitʃiɁũɨi Tineola uterella
traíra çunũtε Hoplias sp.
trancar hetʃa-
trazer mũi-; waja-; wanɛ
três emã
tremer diriri-
trinca-culhão bibitsu
triste ãwãte-
triturar roroi-
trocar dukidiãi-
tronco -dũrũ; mãmã
tropeçar haunĩ-; kirɨidjo-
trovejar bɛrɛ-; kirija-
tucumã wadɛ Astrocaryum tucuma
tumor bɛbui-. cf. calo; criar bolha; kurujate; mãçi
tutano ɛmɛ
último tsanĩsihĩ-
um tei-; teihĩ
umbigo elũi: -lũi
unha -swãsĩ; tswãsi
urtiga çudẽrẽ Urera sp.
urinar tsutsu-
urucu toro Bixa orellana
uva-do-mato hakuçu Pourouma cecropiaefolia
vaca ãrũi ekjeɁe
vaga-lume kumitje
vagina tʃi-
vassoura hesise
vazar hãhãitje-
veado-catingueiro aɁũ-tʃuhũi Mazama gouazoupira
veado-mateiro aɁũ-kiɁĩhi Mazama americana
veia cf. nervo
velho ahakate; ereriçwa; haka; kai
vender ²hu-
veneno raiɁĩnũ
ventre njãhuto
ver ãwĩi; ãwĩinite
verde darahĩ- (estar)
vergonha hohi-
vermelho kiɁĩ-
vertigem mũrjetutjerĩ-
vespa wã; espécie tirihi, wã-manari
vestir kunĩ-
vidro cf. garrafa
viga ũtjetsarwanitɛ
vingar etjotohĩ-; mãtarwa-
vir wanĩ-
virar are-; çare (o rosto, o corpo); deba-
visitar karẽtɛ-; tikoɁo
viver a-. cf. existir
voar daiɁoja-; eta-; tsiniri-
ventar wi-
verde cf. azul
voltar audinẽ (fazer)
vomitar iritsa-
zangar kɨikɨihĩ-
zogue-zogue wãrũwãrũ Callicebus moloch

Aves editar

Espécies de aves e pássaros:

Kwazá nome científico
açirɛ Troglodytes aedon
ahurwa Ara ararauna
aratsabi
awi
awi kiɨ̃hɨ̃
awi tʃihĩtɛ
ãitsitɛ
ãwãkã Trigrisoma lineatum
awãkã-tʃihɨ̃tɛ Ardea cocoi
awãkã-tʃũhũi Butorides striatus
awɨsikinwã Peltogyne sp.
bibitjenju
bilitsɨ̃hɨ̃
bjurutɛ
bubware Pulsatrix perspicillata
çiçu Xiphorhynchus guttatus
çowiwi
damakui Euxenura maguari
damũ Cairina moschata
damũ akutʃũ Phalacrocorax brasilianus
damũtɛ Heliornis fulica
djahẽ Piaya cayana
djẽlẽdjẽlẽ Aratinga leucophtalmus
doçwa Psarocolius decumanus
duruduru Mesembrinibis cayennensis
duwiwi Pluvialis dominica
duwiwiçu Actitis macularia
duwiduwi Elenoides forficatus
hanowe Herpetotheres cachinnans
harẽ Tinamus tao
hatsuru Leptotila rufaxilla
hudi
hudi-tsãrãnãhĩ
hakirihju
hakoro Penelope spp.
hakoro-kiɨ̃hɨ̃ Opisthocomus hoazin
hakoro-ojaka Ortalis motmot
huhu
iriwa Momotus momota e Baryphthengus albogularis
jũtsĩ
kakau Cyanocorax chrysops
karerɨ Ara manilata
kirihiu Psarocolius yuracares
kitsutɨ Tinamus guttatus
kuikuijo
kujaɁu
kurɨrɨ Falco rufigulares
kutɨçu Pipile pipile
kurakura Gallus gallus domesticus
kurwa Odontophorus gujanensis
makuitʃato
marakãkã; mãrãkãkã Pteroglossus azara
marai Gymnoderus foetidus
marɛɁarɛ Tapera naevia e Dromococcyx spp.
marɛʔa ekasiɛ Tyto alba
matĩrĩ Scaphidura oryzívora
mouru
mũli
nuhai
nuiriri
nũiriri Chelidoptera tenebrosa
nãrãku
olu Mitu tuberosa
ouku Anhima cornuta
outorɛ hanãɨ̃hɨ̃ Paroaria gularis
perjutsjenjũ
pirimjusu Galbula sp.
sisiriekai Laterallus melanophaius
sitso Chloroceryle spp. e Ceryle sp.
sĩlo Cacicus cela e Cacicus haemorrhous
silõ-hohoɨ̃hɨ̃
terai
tjẽçu
tjutjutjuditsahã
totomurai; toromũrai Pyrocephalus rubinus
toto Pionus menstruus
tuituinjerɛ
twãtsɨsikjɛ Electron platyrhyncum
tsiriatu Icterus cayenensis
tsĩ
tsururu Glaucidium hardyi
tsurububu Trogon melanurus e Trogon collaris
tsurumutete Campylorhamphus trochilirostris
tʃikere
tʃudurikawa Campylorhynchus sp.
tʃukui
tʃupẽpẽ Pyrrhura sp.
uhu Casmerodius sp. e Egretta sp.
uhutʃihĩtɛ
ukiri Brotogeris chrysopterus e Touit huetii
uruhu
utetai
ũtjadɨ
ũtjadɨ haɨ̃hɨ̃ Leucopternis albicollis
ũtjadɨ-hohoʔɨ̃hɨ̃ Spizaetus tyrannus e Spizaetus ornatus
ũtjadɨ-tʃihɨ̃tɛ Harpia harpyja
ũtjadɨ-tʃuhũi Micrastur spp.
watsɛ Ara severa
watsɛ ekõkõtɛ, wãtsĩ Deroptyus accipitrinus
wero Amazona ochrocephala
waukɨdɨ Nyctibius grandis
wɨ̃wɨ̃kurju Buteogallus urubitinga

Ver também editar

Referências

  1. van der Voort, Hein (2004). A Grammar of Kwaza. [S.l.]: Mouton de Gruyter 
  2. Manso, Laura Vicuña Pereira. 2013. Dicionário da língua Kwazá. Dissertação de mestrado. Guajará-Mirim: Universidade Federal de Rondônia. (PDF).